De Geul en dus ook Via Gulia lopen langs Kelmis. Hier lag een betwist gebied van 3,44 km² waar de omringende landen geen akkoord over vonden. Het kreeg dus een neutraal statuut en dat bleef meer dan 100 jaar zo. We vertellen je in het kort de vreemde geschiedenis van het dwergstaatje Neutraal-Moresnet dat zo ontstond maar toch ook niet echt een vrije staat was.
Vooraleer we even de merkwaardige geschiedenis van Neutraal Moresnet uit de doeken doen, even een verklaring van de plaatsnamen rond Moresnet en Kelmis.
Moresnet-dorp: Tot in de 19de eeuw het belangrijkste dorp in de streek van de zinkmijn. Het dorp zelf lag niet binnen de zone van Neutraal Moresnet. In 1815 toebedeeld aan de Nederlanden, vanaf 1830 van België.
Neutraal Moresnet: Neutraal gebied met de zinkfabriek Vieille Montagne, genoemd naar het nabijgelegen dorp Moresnet, dat er zelf niet in lag. Neutraal statuut tussen 1816 en 1919, daarna volledig bij België geschoven.
Pruisisch Moresnet of Neu-Moresnet: Het gebied waarin oa het Geuldalmuseum ligt. Ontstond toen Moresnet opgedeeld werd in een Nederlands, Pruisisch en neutraal deel in 1816. De (Duitse) gemeente Pruisisch Moresnet werd na WO I bij België gevoegd onder de naam Neu-Moresnet.
Moresnet-Chapelle: Gegroeid vanaf eind 18de eeuw rond een bedevaartskapel. Via Gulia passeert er niet.
Kelmis - La Calmine: De nederzetting die ontsprong rond de zinkmijn in de 19de eeuw, gelegen in en kern van het voormalige dwergstaatje Neutraal Moresnet. Vandaag is Kelmis het belangrijkste dorp en is het hoofdzetel van de gemeente Kelmis-Hergenrath-Neu Moresnet. Kelmis (D) - Calamine (Fr) verwijst trouwens naar het zinkhoudend erts kalamijn of galmei, ZnCO3.
Altenberg: Naam van de 'zinkberg' en de oorspronkelijk kleine nederzetting waarrond Kelmis ontwikkelde.
Neutraal Moresnet: Neutraal gebied met de zinkfabriek Vieille Montagne, genoemd naar het nabijgelegen dorp Moresnet, dat er zelf niet in lag. Neutraal statuut tussen 1816 en 1919, daarna volledig bij België geschoven.
Pruisisch Moresnet of Neu-Moresnet: Het gebied waarin oa het Geuldalmuseum ligt. Ontstond toen Moresnet opgedeeld werd in een Nederlands, Pruisisch en neutraal deel in 1816. De (Duitse) gemeente Pruisisch Moresnet werd na WO I bij België gevoegd onder de naam Neu-Moresnet.
Moresnet-Chapelle: Gegroeid vanaf eind 18de eeuw rond een bedevaartskapel. Via Gulia passeert er niet.
Kelmis - La Calmine: De nederzetting die ontsprong rond de zinkmijn in de 19de eeuw, gelegen in en kern van het voormalige dwergstaatje Neutraal Moresnet. Vandaag is Kelmis het belangrijkste dorp en is het hoofdzetel van de gemeente Kelmis-Hergenrath-Neu Moresnet. Kelmis (D) - Calamine (Fr) verwijst trouwens naar het zinkhoudend erts kalamijn of galmei, ZnCO3.
Altenberg: Naam van de 'zinkberg' en de oorspronkelijk kleine nederzetting waarrond Kelmis ontwikkelde.
Neutraal Moresnet, korte geschiedenis van een dwergstaatje (1816 -1919)
Napoleons erfenis
> Een onafhankelijk staatje is Neutraal Moresnet eigenlijk niet geweest, eerder een neutraal gebied, ontstaan als gevolg van onenigheid over het grensverloop tussen Pruisen (nu deel van Duitsland) en de Nederlanden na de opheffing van Napoleons Keizerrijk. Met een opdeling van de bezette Franse gebieden en een herbepalen van de Europese interne grenzen werd al aangevangen door de geallieerde grootmachten op het Congres van Wenen (1815), nog voor Napoleon definitief werd verslagen te Waterloo datzelfde jaar. België bestond in 1815 nog niet als vrije staat en werd grotendeels bij het Koninkrijk der Nederlanden geschoven. Van noord naar zuid werd de lange grens tussen de Nederlanden en Pruisen ruw vastgelegd.
> Een onafhankelijk staatje is Neutraal Moresnet eigenlijk niet geweest, eerder een neutraal gebied, ontstaan als gevolg van onenigheid over het grensverloop tussen Pruisen (nu deel van Duitsland) en de Nederlanden na de opheffing van Napoleons Keizerrijk. Met een opdeling van de bezette Franse gebieden en een herbepalen van de Europese interne grenzen werd al aangevangen door de geallieerde grootmachten op het Congres van Wenen (1815), nog voor Napoleon definitief werd verslagen te Waterloo datzelfde jaar. België bestond in 1815 nog niet als vrije staat en werd grotendeels bij het Koninkrijk der Nederlanden geschoven. Van noord naar zuid werd de lange grens tussen de Nederlanden en Pruisen ruw vastgelegd.
Zinkmijn
> Verdere besprekingen tussen Pruisen en de Nederlanden over hun precieze grens leiden tot het Grensverdrag van Aken in 1816. Over één strook raakten ze er niet uit, ter hoogte van Moresnet. De situatie was eigenlijk eenvoudig (zie het kaartje hierbij). Pruisen (rechts op de kaart) wilde de grens ten zuiden van Vaals van A naar B trekken, de Nederlanden (links op de kaart) wilden de grens van A naar B maar dan via punt C. Waarom die onenigheid? Rond de Altenberg (Vieille Montagne) was onder het Napoleontische regime een belangrijke zinkmijn (of ontginning van galmei) in exploitatie genomen, een als zeer waardevol ingeschat erts in die tijd, waarvoor de opbrengsten veelbelovend waren.
> Verdere besprekingen tussen Pruisen en de Nederlanden over hun precieze grens leiden tot het Grensverdrag van Aken in 1816. Over één strook raakten ze er niet uit, ter hoogte van Moresnet. De situatie was eigenlijk eenvoudig (zie het kaartje hierbij). Pruisen (rechts op de kaart) wilde de grens ten zuiden van Vaals van A naar B trekken, de Nederlanden (links op de kaart) wilden de grens van A naar B maar dan via punt C. Waarom die onenigheid? Rond de Altenberg (Vieille Montagne) was onder het Napoleontische regime een belangrijke zinkmijn (of ontginning van galmei) in exploitatie genomen, een als zeer waardevol ingeschat erts in die tijd, waarvoor de opbrengsten veelbelovend waren.
Uivinder zinkprocédé, JJ Dony
> De Luikse scheikundige-uitvinder Jean-Jacques-Daniel Donny had immers een nieuwe verwerkingsmethode en zinkoven ontwikkeld waardoor uit galmei zuivere zinkplaten konden worden gewalst. In 1806 had Napoleon hem een concessie van 50 jaar verleend voor zinkontginning te Altenberg en hem een patent toegekend op het fabricageprocédé. Dony schonk Napoleon een zinken badkuip als cadeau. Zowel Pruisen als de Nederlanden wilden in 1816 de interessante ertslagen in de streek niet zomaar opgeven.
> De Luikse scheikundige-uitvinder Jean-Jacques-Daniel Donny had immers een nieuwe verwerkingsmethode en zinkoven ontwikkeld waardoor uit galmei zuivere zinkplaten konden worden gewalst. In 1806 had Napoleon hem een concessie van 50 jaar verleend voor zinkontginning te Altenberg en hem een patent toegekend op het fabricageprocédé. Dony schonk Napoleon een zinken badkuip als cadeau. Zowel Pruisen als de Nederlanden wilden in 1816 de interessante ertslagen in de streek niet zomaar opgeven.
Taartpuntterritorium
> Een voorlopige oplossing kwam er door het oostelijk deel van het kanton Aubel, met name de gemeente Moresnet, op te delen in drie, een Duits, Nederlands en een neutraal gedeelte waarin de zinkfabriek lag. Het taartpuntvormige neutrale gebied zorgde in het noorden voor een eerste driegrenzenpunt. Het neutraal gebied zou worden bestuurd door een plaatselijke burgemeester en worden gecontroleerd door zowel een Nederlandse als een Pruisische commissaris.
> Een voorlopige oplossing kwam er door het oostelijk deel van het kanton Aubel, met name de gemeente Moresnet, op te delen in drie, een Duits, Nederlands en een neutraal gedeelte waarin de zinkfabriek lag. Het taartpuntvormige neutrale gebied zorgde in het noorden voor een eerste driegrenzenpunt. Het neutraal gebied zou worden bestuurd door een plaatselijke burgemeester en worden gecontroleerd door zowel een Nederlandse als een Pruisische commissaris.
Vierlandenpunt
> Vijftien jaren later moesten de grenzen weer worden hertekend toen België zijn onafhankelijkheid uitriep. Voor Neutraal Moresnet betekende dit enkel dat het grensgebied vooral Belgisch werd ipv Nederlands doordat het dorp Moresnet en Gemmenich tot het nieuwe België hoorden. De controle op het ministaatje van amper 3,44 km² werd vanaf 1830 door een Belgische en een Pruisische commissaris uitgevoerd. In het noorden van Neutraal Moresnet ontstond zo (na de opdeling van Limburg in 1839) ook een VIERlandenpunt.
> Vijftien jaren later moesten de grenzen weer worden hertekend toen België zijn onafhankelijkheid uitriep. Voor Neutraal Moresnet betekende dit enkel dat het grensgebied vooral Belgisch werd ipv Nederlands doordat het dorp Moresnet en Gemmenich tot het nieuwe België hoorden. De controle op het ministaatje van amper 3,44 km² werd vanaf 1830 door een Belgische en een Pruisische commissaris uitgevoerd. In het noorden van Neutraal Moresnet ontstond zo (na de opdeling van Limburg in 1839) ook een VIERlandenpunt.
Vieille Montagne
> En hoe verliep het in het dwergstaatje? Alles draaide rond de zinkmijn. Ondanks zijn briljante uitvinding van de zinkoven waardoor je zinkplaten kon walsen, ging het JJD Dony zakelijk niet voor de wind. Nog voor de mijn van Altenberg tot neutraal gebied werd uitgeroepen in 1816, ging hij failliet aan de zware investeringen. Hij stierf in 1819 in armoede. Andere ondernemers namen de mijn van hem over en zo groeide het in 1837 gestichte bedrijf Vieille Montagne (vertaling van 'Altenberg') uit tot een bloeiende zinkmijn met honderden werknemers. Vieille Montagne nam ook de sociale lasten en voorzieningen van Neutraal Moresnet voor een groot deel op zich, met oa de bouw van een school, medische voorzieningen enz.
Bevolkingsgroei
> Bij de neutraliteitsverklaring voor Moresnet in 1816 telde de zone ongeveer 250 inwoners. 50 jaar later was de bevolking al meer dan vertienvoudigd, vooral door Belgische en Pruisische migranten. De lonen lagen er iets hoger en de prijzen wat lager, zodat er een zeker financieel voordeel was. Bovendien werd de regel tot legerdienstplicht in het Pruisische of Belgische leger de eerste decennia in de praktijk niet afgedwongen, zodat migranten er een ontsnapping aan de dienstplicht in zagen.
Uitputting zinkmijn
> Tegen 1885 was de mijn van Altenberg uitgeput. Toch ging het bedrijf Vieille Montagne niet dicht. Erts werd aangevoerd uit een tiental nieuwe aanboringen, zowel in Belgisch als Pruisisch gebied (zoals de mijn van Fossey waar we eerder passeerden) maar later ook vanuit het veel verdere buitenland. Vieille Montagne opende ook elders in België fabrieken en groeide uiteindelijk uit tot een multinational en de grootste zinkverwerker ter wereld. In 1989 ging Vieille Montagne op in het bedrijf Union Minière. Dat werd Umicore in 2002 en in 2007 verkocht Umicore zijn zinkafdeling aan Nyrstar.
> En hoe verliep het in het dwergstaatje? Alles draaide rond de zinkmijn. Ondanks zijn briljante uitvinding van de zinkoven waardoor je zinkplaten kon walsen, ging het JJD Dony zakelijk niet voor de wind. Nog voor de mijn van Altenberg tot neutraal gebied werd uitgeroepen in 1816, ging hij failliet aan de zware investeringen. Hij stierf in 1819 in armoede. Andere ondernemers namen de mijn van hem over en zo groeide het in 1837 gestichte bedrijf Vieille Montagne (vertaling van 'Altenberg') uit tot een bloeiende zinkmijn met honderden werknemers. Vieille Montagne nam ook de sociale lasten en voorzieningen van Neutraal Moresnet voor een groot deel op zich, met oa de bouw van een school, medische voorzieningen enz.
Bevolkingsgroei
> Bij de neutraliteitsverklaring voor Moresnet in 1816 telde de zone ongeveer 250 inwoners. 50 jaar later was de bevolking al meer dan vertienvoudigd, vooral door Belgische en Pruisische migranten. De lonen lagen er iets hoger en de prijzen wat lager, zodat er een zeker financieel voordeel was. Bovendien werd de regel tot legerdienstplicht in het Pruisische of Belgische leger de eerste decennia in de praktijk niet afgedwongen, zodat migranten er een ontsnapping aan de dienstplicht in zagen.
Uitputting zinkmijn
> Tegen 1885 was de mijn van Altenberg uitgeput. Toch ging het bedrijf Vieille Montagne niet dicht. Erts werd aangevoerd uit een tiental nieuwe aanboringen, zowel in Belgisch als Pruisisch gebied (zoals de mijn van Fossey waar we eerder passeerden) maar later ook vanuit het veel verdere buitenland. Vieille Montagne opende ook elders in België fabrieken en groeide uiteindelijk uit tot een multinational en de grootste zinkverwerker ter wereld. In 1989 ging Vieille Montagne op in het bedrijf Union Minière. Dat werd Umicore in 2002 en in 2007 verkocht Umicore zijn zinkafdeling aan Nyrstar.
Esperanto-staat
> Terug naar Neutraal Moresnet. Een bijzondere rol was weggelegd voor de populaire lokale dokter Molly. Die richtte culturele verenigingen op die initiatieven namen om de aparte identiteit en het statuut van Neutraal Moresnet en zijn bewoners te versterken. Dokter Molly stimuleerde nogal opvallende ideeën. De commissarissen hielden echter een oogje in het zeil en perkten dat enthousiasme in als het hen niet beviel. Zo kwamen er eigen postzegels. Aangezien de Belgische en Pruisische Post ze niet erkenden werden ze enkel lokaal gebruikt en werden ze al snel verboden. Er werd ook een eigen munt ontworpen, die nooit in omloop kwam. Wat heeft een staat nog nodig? Er werd een volkslied voor Neutraal-Moresnet gecomponeerd en er kwam een eigen wapenschild en vlag. Het meest opvallende idee van Dokter Molly kwam echter in 1906: Van Neutraal-Moresnet de eerste staat ter wereld te maken met Esperanto als eerste taal! Naam van de nieuwe staat: Amikejo. Dat is Esperanto voor 'Vriendschap'.
> Terug naar Neutraal Moresnet. Een bijzondere rol was weggelegd voor de populaire lokale dokter Molly. Die richtte culturele verenigingen op die initiatieven namen om de aparte identiteit en het statuut van Neutraal Moresnet en zijn bewoners te versterken. Dokter Molly stimuleerde nogal opvallende ideeën. De commissarissen hielden echter een oogje in het zeil en perkten dat enthousiasme in als het hen niet beviel. Zo kwamen er eigen postzegels. Aangezien de Belgische en Pruisische Post ze niet erkenden werden ze enkel lokaal gebruikt en werden ze al snel verboden. Er werd ook een eigen munt ontworpen, die nooit in omloop kwam. Wat heeft een staat nog nodig? Er werd een volkslied voor Neutraal-Moresnet gecomponeerd en er kwam een eigen wapenschild en vlag. Het meest opvallende idee van Dokter Molly kwam echter in 1906: Van Neutraal-Moresnet de eerste staat ter wereld te maken met Esperanto als eerste taal! Naam van de nieuwe staat: Amikejo. Dat is Esperanto voor 'Vriendschap'.
Einde Neutraal Gebied
> Begin 20ste eeuw werd het duidelijk dat Neutraal Moresnet's vrije geschiedenis uitdovend zou worden. Pruisen had het gebied altijd al willen aanhechten en hoewel de zinkfabriek nog steeds goed draaide (op geïmporteerde ertsen sinds de jaren '80 van de 19de eeuw), was het strategisch belang ervan verdwenen door de uitputtting van de plaatselijke mijn. In 1897 sprak 80 % van de bevolking zich uit voor aanhechting bij België in het geval het neutraliteitsstatuut zou worden opgeheven. Waarom ze voor België kozen ondanks het feit dat de taal veel meer aanleunde bij Duitsland is wat onduidelijk. Blijkbaar moest het Pruisische regime op niet veel sympathie rekenen. De volgende jaren waren er ook wat Pruisische pesterijen, zoals het tijdelijk afsnijden van telefonie- en electriciteitsleidingen. Ook het Amikejo-experiment verwaterde al snel. De Eerste Wereldoorlog betekende het einde van Neutraal Moresnet. Pruisen annexeerde het gebied en na WO I werd Neutraal Moresnet in 1919 met het Verdrag van Vesailles zonder veel tamtam definitief bij België aangehecht. De inwoners protesteerden niet, eerder integendeel.
> Begin 20ste eeuw werd het duidelijk dat Neutraal Moresnet's vrije geschiedenis uitdovend zou worden. Pruisen had het gebied altijd al willen aanhechten en hoewel de zinkfabriek nog steeds goed draaide (op geïmporteerde ertsen sinds de jaren '80 van de 19de eeuw), was het strategisch belang ervan verdwenen door de uitputtting van de plaatselijke mijn. In 1897 sprak 80 % van de bevolking zich uit voor aanhechting bij België in het geval het neutraliteitsstatuut zou worden opgeheven. Waarom ze voor België kozen ondanks het feit dat de taal veel meer aanleunde bij Duitsland is wat onduidelijk. Blijkbaar moest het Pruisische regime op niet veel sympathie rekenen. De volgende jaren waren er ook wat Pruisische pesterijen, zoals het tijdelijk afsnijden van telefonie- en electriciteitsleidingen. Ook het Amikejo-experiment verwaterde al snel. De Eerste Wereldoorlog betekende het einde van Neutraal Moresnet. Pruisen annexeerde het gebied en na WO I werd Neutraal Moresnet in 1919 met het Verdrag van Vesailles zonder veel tamtam definitief bij België aangehecht. De inwoners protesteerden niet, eerder integendeel.
Wat is er vandaag overgebleven van het ex-ministaatje?
> Bitter weinig. De zinkfabriek van Vieille Montagne te Kelmis sloot rond 1950. Het mijnterrein maakte grotendeels plaats voor huizen, bedrijven en groen. Langs de Luikersteenweg kan je nog de administratieve gebouwen zien van Vieille Montagne en her en der in en rond Kelmis zijn nog (afgesloten) oude mijningangen. De Casinoweiher is nu een grote vijver met park, het was een oud waterreservoir voor spoelwater in de fabriek, kunstmatig ontstaan in 1861 toen een beek werd afgedamd hiervoor.
> Bitter weinig. De zinkfabriek van Vieille Montagne te Kelmis sloot rond 1950. Het mijnterrein maakte grotendeels plaats voor huizen, bedrijven en groen. Langs de Luikersteenweg kan je nog de administratieve gebouwen zien van Vieille Montagne en her en der in en rond Kelmis zijn nog (afgesloten) oude mijningangen. De Casinoweiher is nu een grote vijver met park, het was een oud waterreservoir voor spoelwater in de fabriek, kunstmatig ontstaan in 1861 toen een beek werd afgedamd hiervoor.
Zinkflora
> Kelmis moet met zijn erg vervuilende zinkindustrie een smerig boeltje zijn geweest, een onaantrekkelijke site. Vandaag is de vuile fabriek verdwenen maar een mooi stadje is Kelmis nu ook weer niet geworden. Toch heeft die vervuiling ook een merkwaardig gevolg gehad: er heeft zich een zeer aparte zinknatuur ontwikkeld maar daarover lees je meer in het verslag van de eerste etappe op Via Gulia.
> Kelmis moet met zijn erg vervuilende zinkindustrie een smerig boeltje zijn geweest, een onaantrekkelijke site. Vandaag is de vuile fabriek verdwenen maar een mooi stadje is Kelmis nu ook weer niet geworden. Toch heeft die vervuiling ook een merkwaardig gevolg gehad: er heeft zich een zeer aparte zinknatuur ontwikkeld maar daarover lees je meer in het verslag van de eerste etappe op Via Gulia.
Op ontdekking
> Wil je de sfeer opsnuiven van het oude neutrale staatje dan kan je daarvoor best terecht in het Vieille Montagne-museum te Kelmis (langs Via Gulia). Een andere toffe manier om met Neutraal Moresnet kennis te maken is door op zoek te gaan naar de oude grenspalen die ooit Neutraal Moresnet afbakenden, ze zijn nog grotendeels aanwezig op de oude grenslijnen. We liepen zelf de oostelijke grens van Neutraal Moresnet af en kwamen langs volgende grenspalen:
> Wil je de sfeer opsnuiven van het oude neutrale staatje dan kan je daarvoor best terecht in het Vieille Montagne-museum te Kelmis (langs Via Gulia). Een andere toffe manier om met Neutraal Moresnet kennis te maken is door op zoek te gaan naar de oude grenspalen die ooit Neutraal Moresnet afbakenden, ze zijn nog grotendeels aanwezig op de oude grenslijnen. We liepen zelf de oostelijke grens van Neutraal Moresnet af en kwamen langs volgende grenspalen:
| Grenspalen van voormalig Neutraal Moresnet | ||
 |
||
| Grenspaal XXX | ||
 |
 |
 |
| Grenspaal XXXII | Grenspaal XXXIII | Grenspaal XXXIIII |
 |
 |
 |
| Grenspaal XXXV | Grenspaal XXXVI | Grenspaal XXXVII |
 |
 |
 |
| Grenspaal XXXVIII | Grenspaal XXXIX | Grenspaal XXXX |
 |
 |
 |
| Grenspaal XXXXI | Grenspaal XXXXII |
Grenspaal XXXXIII |
 |
 |
 |
| Grenspaal XXXXIIII |
Grenspaal XXXXV | Grenspaal XXXXVI |
 |
 |
 |
| Grenspaal XXXXVII | Grenspaal XXXXVIII | Grenspaal XXXXVIIII |
 |
||
| Grenspaal LI | ||
Galmei
Postkaartje vierlandenpunt
Voormalige bedrijfsgebouwen Vieille Montagne
Zinkviooltjes
Grenspaal LIII staat in
het museum Vieille Montagne
het museum Vieille Montagne
Zinkfabriek Vieille Montagne (postkaart)
JJD Dony
