> 'La Voie des pierres qui parlent' werd uitgewerkt in 2005. Het pad wil de wandelaar kennis laten maken met de boeiende geschiedenis van de leisteenontginning in de vallei van de Aise. Spoorlijn 163A vomt hiervoor de rode draad. Langs het traject tussen het voormalige station van Orgeo-Ardoisières en dat van Herbeumont werden 8 'menhirs' geplaatst, enorme monolietblokken van leisteen, waarop infoborden werden geplaatst die geschiedenis, natuur, geologie en mijnontginning langs spoorlijn 163A verklaren. Die schistblokken werden geleverd door, hoe kan het anders, de Ardoisières d'Herbeumont. De omgeving rond de tunnel van Linglé werd beter toegankelijk gemaakt (de zuidelijke tunneltoegang was nogal dicht gegroeid) en er werden enkele picknickbanken geplaatst, waarvan één eveneens in schist en gelegen bij het vertrek in Orgeo-Ardoisières. Behalve het spoorlijntraject, wordt de recreant ook uitgenodigd om kennis te maken met een paar dorpen van Bertrix waar natuursteen nog nadrukkelijk aanwezig is in de architectuur van oude woningen: Cugnon en Mortehan, gelegen op 1 km van spoorlijn.
> Op 21 september 2006 werd 'La voie des pierres quie parlent' officieel ingewandeld, waarbij de burgemeesters van Bertrix en Herbeumont de eerste en de laatste schiststeen langs het traject onthulden. De kosten van dit project beliepen 67.000 €, inclusief 25.000 € aan uitrusting en 2.340 € voor promotie. Zo hard als leisteen is, zo zacht werd de uitvoering van dit project aangepakt: met respect voor de omgeving werd gekozen om hier geen asfalt te storten op de oude bedding, je wandelt over een vrij natuurlijk verharde bodem, niet over beton of asfalt. Aldus is 'het spoor van de sprekende stenen' een toonvoorbeeld van een mooi uitgewerkt recreatief project. Meer info: La voie des pierres qui parlent.

> Deze wandeling van 6,9 km volgt trouw spoorlijn 163A tot Herbeumont en valt dus samen met onze spoortracking in dezelfde richting.
> Dit recreatieve pad voor wandelaars, ruiters en fietsers 'La voie des pierres qui parlent', is een concreet resultaat van een breder project onder de naam 'Au fil de la Pierre'. Sinds 2003 werken de gemeentelijke overheden van Bertrix, Herbeumont, Libin en Saint-Hubert in een cel die financieel wordt ondersteund door het Europees fonds voor plattelandsontwikkeling Leader+ en de Waalse overheid. Er werd ook samengewerkt en vergaderd met de toeristische diensten van de regio en met privé-partners waaronder de eigenaars van de leisteengroeve van Herbeumont en de museummijn 'Au coeur de l'Ardoise' (zie lager). Stevige rugwind kreeg dit initiatief ook van Valbois RN, een belangengroep die gebruik van natuurlijke materialen promoot, zoals hout en natuursteen.

> Een bezoek aan de ondergrondse steengroeve ‘au coeur de l’ardoise’ (‘het hart van de leisteen’), op amper 100 meter van spoorlijn 163A, is absoluut de moeite waard. Groepen kunnen er een gegidst bezoek krijgen, als solobezoeker kun je op eigen houtje afdalen in de leisteenmijn voor een ondergrondse wandeling. Je maakt gebruik van een zelfgidsend audiosysteem (ook in het nederlands) op een verlicht parcours.

> Het viaduct van Morépire wordt in de volksmond de Pont de La Blanche genoemd. 'La Blanche' verwijst hier niet naar een beek of riviertje dat door dit viaduct wordt overbrugd. 'La Blanche' was de naam of bijnaam van een vrouw die op de plaats waar het viaduct nu ligt een cafeetje had. De scailtons uit de leisteengroeven gingen na een zware werkdag onder de grond het mijnstof 'wegspoelen' bij La Blanche. Dat café bestaat al lang niet meer, het verdween mogelijk al bij de aanleg van het viaduct in 1909.

> Helmen zijn voorzien, kleed je op temperaturen die rond 10° schommelen. Het bezoek duurt ongeveer een uur, daarbij daal je over een metalen trap naar een diepte van -25 meter. Een ondergrondse wandeling door de voor bezoekers wat aangepaste mijngalerijen geeft een goed beeld van de zware werkcondities waarin de ‘scailtons’ (leisteenarbeiders) werkten ondergonds. Voorafgaand aan je bezoek kun je een video bekijken van 22 minuten, een uitstekende introductie.

> Het viaduct overspant een vallei waaronder de beek Aise stroomt, op een plaats waar haar loop, die uit noordelijke richting komt, een bocht van 90° maakt naar het westen. Hier ook komen van oudsher twee verkeerswegen samen: In westelijke en noordelijke richting de N884 (Herbeumont - Bertrix), in oostelijke richting de N824 Pont de la Blanche - Saint-Médard. Dat kruispunt ligt er nog steeds maar de brug waar de treinstellen van spoorlijn 163A over rolden is niet de originele.
> Een eerste viaduct, grotendeels in baksteen opgetrokken en met zeven boogoverspanningen werd gebouwd in 1908. In 1944 werd dit viaduct gedeeltelijk vernield door de Nazi's op aftocht. Hierdoor was er uiteraard niet langer treinverkeer mogelijk. Het zou de doodsteek van spoorlijn 163A hebben betekend, was het niet dat in die tijd Eerste Minister van België Hubert Pierlot was, eigenaar van de leisteengroeven vlakbij de Pont de La Blanche. De huidige brug telt acht bogen, ééntje meer dus dan de originele. Ze werd gebouwd vanaf 1946, waarna het treinverkeer in 1949 tot Muno weer kon worden hernomen. Zie ook bij de geschiedenis van spoorlijn 163A.

> Een goede laag bevat leisteen met een effen breukpatroon, splijt vlot, breekt niet bij doorboring en moet waterdicht zijn. Die ondoorlaatbaarheid van water en de dunne splijtmogelijkheid verklaren het succes van leisteen voor dakschalie. De beste lagen liggen vaak wat dieper, waar verstoring door ander gesteente beperkter was.
> De geschiedenis van leisteenontginning in de vallei van de Aise gaat terug tot minstens de 13de eeuw. Het waren in die tijd vooral abdijen die als machtscentra aktief land- en mijnbouw organiseerden. Zo hadden hier in de loop der eeuwen zowel de abdijen van Orval als die van Saint-Hubert hun eigen mijnontginning. Het grootste aantal steengroeven werd echter gewoon gemeenschappelijk geëxploiteerd door de lokale bevolking van de streek, waardoor uit eerste hand kon worden voorzien in bouwmateriaal voor woningen en stallen. Van commerciële uitbating was er in die tijd weinig sprake. Er werd vooral bovengronds uitgegraven of op beperkte diepte en de ontginning was eerder "kleinschalig".

> Eind 17de eeuw ontstaat leisteenwinning op grotere schaal op een uitgerekte site met verscheidene putten die als 'Les Anciennes Carrières' bekend stond (gelegen in de domeinbossen van Herbeumont). Midden 18de eeuw bereikt men hier zelfs een jaarlijkse produktie boven 5 miljoen schaliën. Pas in de 19de eeuw, tijdens de opkomst van het industriële tijdperk, nam de mijnontginning vooral ondergronds een 'hoge vlucht'.

> Tijdens de tweede helft van de 19de eeuw waren hier in de mijnen tussen Bertrix en Herbeumont meer dan 500 arbeiders ('scailtons') aan het werk, resulterend in een output van zowat 20 miljoen bruikbare stenen per jaar. Het was zwaar werk, belastend voor de longen (mijnstof) en voor de rug. Scailtons droegen uit de ontginningszalen stenen tot wel 50 kilo op de rug.

> Rond 1900 bereiken de aktiviteiten rond mijnontginning hier een hoogtepunt, wat ook de vraag van de lokale industriëlen verklaart in die periode om het gebied te ontsluiten door het modetransportmiddel van die tijd, de trein. Spoorlijn 163A wordt hier rond 1906 doorgetrokken.
> Na de Eerste Wereldoorlog volgt nog een heroplevingsperiode maar daarna sluit de éne mijn na de andere. Andere bouwmaterialen komen in de mode en verbeterd wegtransport zet de markt open voor sterkere internationale concurrentie. Met name de toevoer van goedkope Spaanse leien is dodelijk voor het overleven van de mijnen in de vallei van de Aise. In 1977 sluit de leisteenmijn van Morépire als laatste de ondergrondse galerijen.

> Sinds eind jaren ’70 werd alle mijnaktiviteit tussen Bertrix en Herbeumont gestaakt. De mijn ‘Grand Babinay’ sloot al in 1957. In België werd eind jaren '90 nog enkel leisteen ontgonnen in de ondergrondse mijn van Warmifontaine (gelegen tussen Saint-Médard en Neufchâteau).
> In 1998 erft Benoit Pierlot (afstammeling van de Pierlot-familie die al sinds de 19de eeuw nauw bij leisteenontginning is betrokken) ‘La Grande Babinay’ van zijn overleden vader. Tesamen met ingenieur Michel Bouvy onderzoekt hij de mogelijkheden om de mijn opnieuw te openen. Ondergrondse exploitatie, zoals tussen 1876 en 1957, lijkt geen optie, omwille van de hoge kosten. De ontginning wordt helemaal anders aangepakt. Waar vroeger de hardste steen werd gegraven op een diepte tot -100 meter en de produktie bijna volledig op schalie voor dakbedekking was gericht, wordt nu de kwaliteit van de oppervlaktelaag onderzocht. Deze minder harde steen levert maar een 3 % bruikbare steen van hoge kwaliteit op, bruikbaar voor schaliën. Veel te weinig.

> De twee ondernemers besluiten zich te focussen op de produktie van siersteen voor diverse toepassingen, zowel binnenshuis als buitenshuis. Vanaf 1999 wordt de huidige site helemaal klaargemaakt om tot ontginning over te gaan. Oude steenterrils worden weggegraven om bij de lagen te raken, materiaal wordt aangevoerd uit de gesloten mijn van Martelange-Rombach. Vanaf 2005 draait de nieuwe ardoisière d’Herbeumont op volle capaciteit. Jaarlijks wordt er nu zo’n 15.000 m3 verkoopbare steen geproduceerd. Een tiental arbeiders verrichten ter plaatse arbeid die vooral machinaal wordt uitgevoerd. De tijd dat mens en paard hier met zware leisteenblokken sleurden behoort definitief tot de geschiedenis.
> Les ardoisières d'Herbeumont staat nog steeds onder de leiding van de tandem Pierlot - Bouvy waarbij Pierlot vooral de commerciële en administratieve taak op zich neemt terwijl Bouvy als deskundige in explosieven de man is op het terrein. Ter plaatse wordt de ontgonnen steen dadelijk gesorteerd met het oog op het bedoelde eindprodukt. Er wordt erg klantgericht gewerkt, met produkten die variëren van grote monolietblokken tot dunne leischalie, waarbij de steen gezaagd of gespleten wordt. De produktie van leischaliën voor daken, waarop de oude mijnontginning hier volledig was gericht, is zeer beperkt in de open mijnontginning van vandaag. Door die diversicatie en zorgvuldige sortering kan tot 80 % van de ontgonnen steen worden verkocht in allerlei vormen: Plaveien, muurdecoratie tot zelfs grafstenen.
> Pyriet (zwavelijzer) kleurt de schiste van Herbeumont wat bruin-goudkleurig. De aanwezigheid van pyriet in gesteente wordt door groeve-exploitanten meestal niet geapprecieerd maar voor de leisteen van Herbeumont betekent het eerder een toegevoegde waarde. Die verkleuring geeft aan de leisteen immers een rustiek en warmer karakter, gegeerd voor siersteen. Om de leisteen van Herbeumont bekend te maken voerde Benoit Pierlot een aktief promotiebeleid: Ondermeer deelname aan beurzen en directe mailing naar landschaps- en binnenhuisarchitecten hebben Herbeumont als centrum van de leisteen weer op de kaart gezet tot buiten de landsgrenzen.
> De leisteengroeve van Herbeumont is de enige in België waar nog leisteen in openlucht wordt ontgonnen, dankzij gedurfde en doordachte aanpak. Inmiddels probeert de groeve het extractiegebied uit te breiden. Ardoisières d'Herbeumont.

> Leisteen vindt zijn oorsprong in afgezette kleilagen tijdens het primaire tijdvak (zo'n 300 miljoen jaren geleden). Afzettingen van nieuwe lagen sedimentair gesteente veroorzaakten druk op deze oude kleilagen, waardoor het water er werd uitgeperst en verharding ontstond. Verschuiving van tektonische platen gaf het ontstane gesteente zijn 'fijngelaagde structuur', de mogelijkheid biedend om deze steen vlot te splitsen in bijna bladerdunne lagen.

> In de naam 'Morepire' herken je 'maure' (zwart) en 'pierre' (steen), uiteraard verwijzend naar leiteen. De mijn van Morépire ging in 1889 in ontginning. Er werd op drie niveaus ontgonnen: -25, -45 en -60 meter. Herstructurering en samenwerking met de mijnen van Martelange en Warmifontaine in de jaren ’70 van vorige eeuw, konden niet verhelpen dat uiteindelijk op 19 augustus 1977 alle leisteenontginning definitief stopte. Bijna 20 jaren later, op 5 april 1997 ging de mijn van Morépire opnieuw open, ditmaal enkel voor toeristische en educatieve doeleinden.
> De heropenstelling en toeristische uitbating van de oude leisteenmijn is er gekomen dankzij de bewonderenswaardige gedrevenheid van Yves Crul en zijn medewerkers. Het is niet evident om een mijn die jarenlang gesloten was te heropenen en de oude galerijen op een veilige en aantrekkelijke manier toegankelijk te maken voor toeristische bezoeken. Ondanks tegenslagen, zoals problemen met de dure kabellift en beperkte financiële slagkracht, slaagt Yves Crul er al 20 jaar in om bezoekers te laten kennismaken met de oude mijnontginning. Ontwikkeling van creatieve nevenaktiviteiten en zorgvuldige kostenafweging houdt het project boven water. Zo kun je bvb met een groep gastronomisch dineren met streekprodukten in het unieke kader van een ondergrondse leisteenzaal. Er werd ook in zee gegaan met een outdoororganisatie (deathride, rapellen,...). Voor schoolgroepen zijn er interactieve aktiviteiten en er worden themadagen georganiseerd. Ter plaatse kun je er een snack verkrijgen of een lokaal drankje nuttigen.

> Meer info over openingsuren en aktiviteiten op de website van ‘au coeur de l’ardoise’. Yves Crul is ook een ‘goudmijn’ voor al je vragen over de regionale geschiedenis. Wat Yves en zijn medewerkers hier met veel doorzetting en geduld hebben gedaan, is wekt bewondering op. Dankzij hun harde werk kun je ook in de 21ste eeuw kennis maken met de tijd toen in de vallei van de Aise tussen Bertrix en Herbeumont massaal ‘zwart goud’ in de vorm van leisteen werd opgedolven. Niet te missen.

> Verborgen links in de bossen langs de N824, op 100 meter richting Herbeumont, liggen in een jungle van overgroeiing en bebossing nog ruïnes van de leisteenontginning Petit Babinay, in concessie gegeven door de gemeente Saint-Médard rond 1876.

> Op het 10 hectaren grote domein kwam de productie van leisteen op een hoogtepunt kort voor WO I, er werden in 1913 zo'n 4 miljoen schalies gemaakt. Petit Babinay sloot in 1935. De wat verderop gelegen buur 'Grand Babinay', sloot in 1956 maar heropende met bovengrondse exploitatie voor decoratieve leisteen vanaf 1999. Merkwaardig op de voormalige site van Petit Babinay is dat een enorme bakstenen schouwpijp na bijna 100 jaar verval nog steeds recht staat! Hier en daar herken je nog funderingen van constructies of leisteenonderstuttingen van mijntoegangen. Deze bieden nu een winterslaapplaats voor vleermuizen.

> Groot springzaad groeit tot 1 meter hoog en houdt van een vochtige, schaduwrijke bosomgeving. Als de gele kelkjes verwelken vormen ze zaaddozen die bij rijpheid openspringen en zo hun zaad metersver verspreiden, vandaar de naam. De Latijnse naam 'Impatiens noli-tangere' vat het leuker samen: 'Noli-tangere' betekent 'roer-me-niet' (...of ik spring open...).